ขุดบ่อเลี้ยงปลาในพื้นที่น้อยอย่างไรให้คุ้มค่า

วันนี้ฟองเบียร์อยากแชร์การทำเกษตรในพื้นที่จำกัด ซึ่งถ้าหากเรามีพื้นที่น้อยแต่อยากเลี้ยงปลา ทำอย่างไรให้คุ้มค่าของพื้นที่ที่สุด

โดยมีปลาไว้เป็นอาหารทดแทนพื้นที่ที่เสียไปในการทำเกษตรด้านอื่น หรือเพื่อสร้างรายได้ต่อเนื่อง

ก่อนอื่น หากใครเอ่ยว่า มีพื้นที่น้อยไม่คุ้มกับการขุดบ่อขุดสระ จริงๆ ต้องมองถึงวัตถุประสงค์หลักก่อน หากต้องการวางแผนขุดบ่อเลี้ยงปลาในพื้นที่จำกัด อย่างนี้ ปัจจัยแรกคือ เราไม่ได้เน้นเรื่องการเก็บน้ำแน่นอน เพราะพื้นที่น้อยขนาดนี้ เก็บน้ำไม่ได้แน่ๆ ต่อให้ขุดทั้งสวนก็ตาม (พื้นที่น้อยในที่นี้คือ มีพื้นที่ไม่ถึง 1 ไร่ เช่น มีพื้นที่เพียง 2 งาน แต่อยากขุดสระเก็บน้ำไปด้วย และเลี้ยงปลาไปด้วย แต่ไม่เน้นเรื่องการกักเก็บน้ำ) และการขุดบ่อนี้ ต้องคำนึงถึงอะไรบ้าง วันนี้ลองมาหาคำตอบกับเราฟองเบียร์กันเลย

บางคนบอกว่าพื้นที่น้อยไม่ควรขุดสระหรือบ่อ เพราะไม่คุ้มค่ากับการลงทุน

ที่ว่าไม่คุ้มค่า เขาอาจเทียบกับพื้นที่ปลูกผักที่จะเสียไปประมาณ 10x5x2 เมตร และน้ำก็เก็บไม่ได้เพราะลึกไม่พอ แต่หากเทียบกับโคกหนองนาโมเดล ที่ปัจจุบันมีการเอาพื้นที่ 80% ไปเป็นบ่อก็คุ้มอยู่นะ อีกอย่าง ยุคนี้การเก็บน้ำไม่ใช่การขุดสระแบบเดิมๆ อีกแล้ว เราสามารถใช้พลาสติกปูบ่อ หรือผ้ายางปูบ่อ รองก้นบ่อเพื่อจำกัดจำนวนน้ำได้ โดยได้น้ำแบบเต็มกำลัง

ความลึกของบ่อเลี้ยงปลา ต้องสัมพันธ์กับความกว้างของบ่อ

อีกทั้งความลึกของบ่อก็มีส่วนทำให้บริเวณขอบบ่อถูกบังคับให้ขยายกว้างออกไป เช่น บ่อจะต้องมีชานพักบ่อ หรือสโลบ เพื่อป้องกันการพังทลายของดินในบ่อ ชานพักบ่อหรือสโลปสำคัญกับบ่อเลี้ยงปลา หากขุดแล้วใช้พลาสติกปูบ่อ หรือผ้ายางปูบ่อ เพื่อรองก้นบ่อสำหรับกักเก็บน้ำไว้ใช้ ก็จะต้องมั่นใจว่า สามารถจัดการเรื่องการถ่ายเทความสกปรกของน้ำออกไปได้ เพราะบ่อแบบปิดนั้น จำเป็นต้องมีการถ่ายเทน้ำอย่างน้อย 20% ในทุกเดือนหรือ 3 เดือน หรือต้องมั่นใจได้ว่า สิ่งสกปรกก้นบ่อจะไม่เกิดการหมักหมมจนทำให้ต้องรื้อบ่อกันใหม่ในอนาคต สิ่งเหล่านี้หากจัดการได้ไม่ดีนัก ก็จะต้องใช้งบประมาณในการแก้ไขปัญหาอย่างต่อเนื่องไม่จบสิ้น

จะดีกว่าไหมถ้าขุดบ่อเลี้ยงปลาในครั้งเดียวแล้วให้ระบบมันทำงานของมันได้เองโดยที่เราแค่ใช้เวลาเลี้ยงปลา จับปลา เฉยๆ

การขุดบ่อเลี้ยงปลา ควรมีความลึกเท่าไหร่ถึงจะดี

ถ้าเลี้ยงปลาพื้นถิ่นทั่วไป บ่อเลี้ยงปลามีความลึกเพียง 0.5 เมตรก็สามารถเลี้ยงปลาได้หลายสายพันธุ์แล้ว และปลาก็สามารถเติบโตได้ดีอีกด้วย เช่น ปลาดุก ปลาช่อน ปลาหมอ ปลานิล ปลายี่สก ปลาทับทิบ แม้จะมีความลึกบ่อแค่ 2 เมตรก็เพียงพอแล้วสำหรับการอาศัยของปลาสิ่งสำคัญของการเลี้ยงปลาก็คือ ภายในบ่อปลาจะต้องมีพื้นที่ทั้งตื้น และลึกผสมกัน

ข้อดีของการมีพื้นที่ตื้นและลึกไม่เท่ากันในบ่อปลานั้น จะช่วยให้บ่อได้รับออกซิเจนได้อย่างทั่วถึง และพื้นที่ตื้นก็เป็นแหล่งอาศัยของปลาเล็ก หรือสัตว์น้ำขนาดเล็ก เป็นแหล่งอาหารสำหรับสัตว์น้ำ

บริเวณขอบบ่อหรือชานพักบ่อ รวมไปถึงบริเวณริมขอบสระนั้น แสงแดดสามารถส่องลงไปถึงบริเวณดังกล่าวได้ถึงผิวดิน ทำให้ระบบนิเวศน์ของบ่อปลาเกิดขึ้น พืชน้ำสามารถเติบโตได้และยังเป็นแหล่งอาหารชั้นดีแก่สัตว์น้ำภายในบ่อเลี้ยงปลาอีกด้วย

ส่วนพื้นที่ลึกสุด จะเป็นแหล่งเก็บน้ำในยามแล้ง และเป็นที่กักเก็บและจำกัดบริเวณของเสียที่อยู่ในก้นบ่อ ทำให้การจัดการบ่อเลี้ยงปลาทำได้ง่ายขึ้น

การขุดบ่อลึกไม่เกิน 2-3 เมตร ต้องคำนึงถึงอะไรบ้าง

1. พื้นที่น้ำท่วมถึง ควรทำขอบบ่อให้สูง และไม่ควรใช้พลาสติกปูบ่อ หรือผ้ายางปูบ่อเพื่อเก็บน้ำ เพราะเวลาน้ำท่วมจะทำให้เกิดความเสียหายและยุ่งยากในการจัดการบ่อเลี้ยงปลาให้กลับมาใช้งานได้เหมือนเดิม
2. พื้นที่แห้งแล้ง อาจเลือกใช้การปูพลาสติกปูบ่อ หรือผ้ายางปูบ่อ เพื่อการกักเก็บน้ำ แต่ต้องมั่นใจว่ามีการถ่ายเทน้ำภายในบ่อเลี้ยงปลาได้อย่างน้อย 20% ในแต่ละเดือนหรือทุก 3 เดือน ไม่เช่นนั้น สิ่งสกปรกจะหมักหมมที่ก้นบ่อ และทำให้น้ำเสีย เป็นแหล่งสะสมของเชื้อโรค
3. ชานพักบ่อ ในระดับความลึก 2 เมตรสามารถทำสโลปโดยไม่ต้องมีชานพักบ่อได้ แต่หากต้องการชานพักบ่อ สามารถใช้ความลึกที่ 0.5 เมตรได้ ชานพักบ่อมีข้อดีกับบ่อทุกขนาด เพราะทำให้บ่อไม่พังทลาย แถมยังเป็นที่อนุบาลลูกปลาและสัตว์เล็กๆ แล้วยังทำให้แสงแดดส่องถึงหน้าดิน เกิดระบบนิเวศน์ขึ้น ทำให้พืชน้ำเติบโตและเป็นแหล่งอาศัย แหล่งอาหารของสัตว์น้ำได้อีกด้วย

ข้อแนะนำในการขุดบ่อเลี้ยงปลา

ข้อแนะนำสำหรับใครที่มีพื้นที่น้อย และอยากขุดบ่อเลี้ยงปลา ทำอย่างไรให้คุ้มและง่ายต่อการจัดการ วิธีที่เรา(ทำเกษตรอินทรีย์แบบพอเพียง)จะบอกก็คือ…

• การขุดบ่อลึกเพียง 2-3 เมตร แนะนำให้ขุดหลุมขนมครกไว้อย่างน้อย 1-2 หลุม อาจใช้พื้นที่ 1 ตารางเมตรก็ได้ ในจุดก้นบ่อหรือจุดใดจุดหนึ่ง เพื่อเวลาน้ำลดลงมากๆ สัตว์น้ำจะได้มีที่อาศัยในบริเวณดังกล่าว และเป็นพื้นที่สำหรับกักเก็บของเสียในบ่อให้มารวมกันเพื่อการจัดการที่ง่ายขึ้น
• ภายในบ่อเลี้ยงปลา ควรมีบริเวณที่มีความลึกและตื้น พื้นที่ไม่ลึกมากนั้นมีไว้สำหรับสัตว์เล็กๆ อาศัยพักพิง และบริเวณพื้นที่ที่มีความลึกน้อยนี้ คือสำคัญที่สุด เนื่องจากในบริเวณนี้จะได้รับทั้งแดดและลม ทำให้กระแสน้ำได้รับออกซิเจนมากที่สุด เป็นแหล่งเติมออกซิเจนให้กับน้ำทั้งบ่อโดยไม่ต้องเปลืองแรงงาน

สิ่งที่สังเกตุได้ หากบ่อเลี้ยงปลาบ่อไหนมีพื้นที่ตื้นๆ มาก หรือมีริมตลิ่งที่กว้างมาก บ่อเลี้ยงปลานั้นจะเกิดน้ำเน่าเสียได้ยาก รวมไปถึงปลาและสัตว์น้ำต่างๆ ก็จะขยายพันธุ์ได้เร็วมากขึ้นด้วย โดยที่แทบไม่ต้องลงทุนถ่ายน้ำหรือเติมออกซิเจนให้ปลาในบ่อบ่อยๆ เลย

ขุดบ่อไป 80% ของพื้นที่เพื่อหวังเก็บน้ำ กับโมเดลโคกหนองนา

หากการเลี้ยงปลากับความลึก 2 เมตรก็เพียงพอต่อการจัดการ แต่การขุดลึกกว่า 2 เมตร มีจุดประสงค์เดียวคือ เลี้ยงปลาใหญ่ หรือเป็นพื้นที่เก็บน้ำ

แต่ต้องมั่นใจด้วยว่ามีพื้นที่เหลือให้ใช้ประโยชน์มากพอ เพราะการขุดลึกเกินไปอาจไม่คุ้มกับต้นทุนที่เสียไปเพราะแค่อยากเก็บน้ำไว้รดต้นไม้ แต่ลืมนึกไปว่า ต้นไม้สามารถหาน้ำได้กว้างหลายเมตรก็จริง แต่ถ้าไม่ใช่ไม้ใหญ่ รากก็แทงลึกไม่ถึง 2 เมตร ในเมื่อน้ำอยู่ลึกหลายสิบเมตร ก็ยากที่จะทำให้ผิวดินชุ่มชื้นนอกจากจะใช้เครื่องทุ่นแรงนำน้ำขึ้นมา

ถ้าหากเป็นพื้นที่แห้งแล้งจริงๆ อาจใช้พลาสติกปูบ่อ หรือผ้ายางปูบ่อ เพื่อช่วยการกักเก็บน้ำ แต่ควรคำนึงถึงผลกระทบ หากขุดลึกมาก ก็ต้องขยายพื้นที่บ่อให้กว้างขึ้นด้วย อีกทั้งการจัดการเรื่องสิ่งสกปรกก้นบ่อก็เป็นเรื่องจำเป็นอย่างยิ่ง

การใช้พลาสติกปูบ่อ หรือผ้ายางปูบ่อ มีข้อดีข้อเสียอย่างไร

หากต้องใช้พลาสติกปูบ่อ หรือผ้ายางปูบ่อ เพื่อกักเก็บน้ำ ก็ต้องมั่นใจว่าพื้นที่ดังกล่าวนั้นน้ำไม่ท่วม และเป็นพื้นที่แห้งแล้งจริงๆ เพราะหากมีน้ำท่วมอาจมีความเสียหายเกิดขึ้นกับบ่อ อีกทั้งการใช้พลาสติกปูบ่อ หรือผ้ายางปูบ่อ จะทำให้ก้นบ่อเกิดการหมักหมมของสิ่งปฏิกูลจากสัตว์น้ำและดินโคลนที่ทับถมกัน อาจทำให้น้ำเน่าเสียได้ง่าย และเป็นแหล่งของเชื้อโรคและความสกปรก หากไม่มีการถ่ายเทและจัดการน้ำที่ดีพอ ในอนาคต ความเสียหายก็จะเกิดขึ้นกับน้ำภายในบ่ออย่างแน่นอน

การป้องกันไม่ให้น้ำเน่าเสียได้ง่ายๆ หากต้องใช้พลาสติกปูบ่อ หรือผ้ายางปูบ่อ แนะนำคือ ควรต้องทำชานพักบ่อกว้างอย่างน้อย 0.5 เมตร ในทุกๆ ความลึก 1-2 เมตร หรือจำเป็นต้องมีริ่มตลิ่ง หรือขอบสระที่กว้างอย่างน้อย 1 เมตรต่อความลึก 2 เมตร

เพราะฉะนั้น การขุดบ่อเลี้ยงปลาลึกเพียง 2 เมตร อาจทำปากบ่อให้สโลปเอียงได้มากสุด 15องศาต่อตารางเมตร แต่หากลึกกว่านี้จะต้องทำที่พักบ่อกว้าง 0.5-1 เมตร ในทุก 2 เมตร การทำที่พักบ่อจะสัมพันธ์กับความลึกของบ่อ เมื่อบ่อลึก ก็ทำให้บริเวณขอบต้องขยายกว้างออกไปด้วย และหากมีพื้นที่น้อย การขุดลึกมากเกินไปอาจไม่เหมาะสม และเราอาจได้บ่อเลี้ยงปลาที่มีจุดลึกสุดแค่ตารางเมตรเดียว ซึ่งถือว่าไม่คุ้มในการลงทุน

แต่ถึงกระนั้นก็ยังมีข้อดีคือ มีจุดที่สามารถกักเก็บน้ำได้โดยที่ปลาได้อาศัยด้วย แต่ข้อเสียคือ ต้องขยายพื้นที่ให้กว้างขึ้นเพื่อทำชานพักของบ่อให้สมดุล เพราะการไม่ทำชานพักบ่อจะทำให้บ่อพังทลายลงในเวลาอันรวดเร็ว และน้ำจะเน่าเสียง่ายขึ้นด้วย

เลี้ยงปลาอะไรโตเร็วไวที่สุด

• ปลานิล เป็นปลาที่มีการเจริญเติบโตเร็ว ขนาดเฉลี่ย 500 กรัม ในเวลา 1 ปี สามารถให้ผลผลิตไม่น้อยกว่า 5 กิโลกรัม เป็นปลากินพืช 3 เดือนก็จับขายได้
• ปลาดุก เป็นปลากินเศษพืชผักและซากสัตว์ ลูกปลาอายุ 5 วัน เมื่อถุงไข่แดงยุบ และเลี้ยงในบ่อดิน ใช้เวลาประมาณ 4-6 เดือนถึงสามารถจับขายได้
• ปลาช่อน อยู่ระดับน้ำลึก 1-2 เมตร แต่แม่ปลาจะอยู่เลี้ยงลูกปลาที่ระดับน้ำตื้น 1 เมตร ปลาจะโตได้ขนาดที่ตลาดต้องการต้องใช้เวลา 7-8 เดือน
• ปลาสลิด เป็นปลาที่เหมาะกับพื้นที่ตื้นและหญ้าขึ้นรก ปลาจะโตได้ขนาดต้องการภายในเวลา 9-10 เดือน
• ปลาแรด เมื่ออายุ 10 วันจะมีความยาว 1 ซม. ปลาแรดกินแพลงก์ตอนสัตว์ที่เกิดตามธรรมชาติจากซากพืชซากสัตว์ย่อยสลายและโดนแสงแดด วางไข่ใต้น้ำลึก 30 ซม.บนเศษใบไม้เศษหญ้า ปลาแรดโตช้า ใช้เวลาเลี้ยง 2-3 ปีถึงจะได้ตามขนาดที่ต้องการของตลาด